آداب و رسوم شب یلدا در شهرها و کشورهای مختلف

آداب و رسوم خاص شهرهای مختلف ایران در شب یلدا

با نزدیک شدن شب یلدا مردم نقاط مختلف ایران تلاش می‌کنند برای برگزاری این جشن باستانی آماده شوند و آداب و رسوم این شب طولانی را طبق نیاکانشان به اجرا درآورند. سنت اصلی شب یلدا، جمع شدن در خانه‌ی بزرگ فامیل، نشستن دور سفره‌ی یلدایی و قصه‌گویی و فال گرفتن است که در تمامی شهرهای ایران به طور مشترک اجرا می‌شود. همچنین هدیه بردن برای نوعروسان، حضور در منازل افراد فامیل که شخص عزیزی را به تازگی از دست داده‌اند و آشتی دادن دوستان و آشنایانی که قهر هستند و کدورتی از یکدیگر دارند هم در بیشتر شهرهای ایران جزو رسوم رایج شب یلداست.

اما در برخی از شهرهای کشورمان، رسم و رسوماتی جریان دارد که مردم نقاط دیگر شاید کمتر از آن‌ها اطلاع داشته باشند. در این مطلب به معرفی این شهرها و آداب و رسوم آن‌ها می‌پردازیم. با ما همراه باشید.

از پختن «آوکونوس» تا گرفتن فال هندوانه در شب یلدایی استان گیلان

گیلانی‌ها در شب یلدا یک خوراکی خوشمزه به نام «آوکونوس» (آو= آب و کونوس = ازگیل) درست می‌کنند. آن‌ها در فصل پاییز ازگیل خام، آب و کمی نمک را درون خمره می‌ریزند و گوشه‌ای خنک قرار می‌دهند تا با گذشت زمان ازگیل‌ها پخته و آبدار شوند و در شب یلدا این ازگیل‌های خوشمزه را از خمره بیرون آورده و با گلپر و نمک نوش جان می‌کنند. آن‌ها همچنین برای نوعروسان خود طبقی آماده می‌کنند که این طبق با میوه‌ها، خوراکی‌های شب یلدا، یک ماهی سفید تازه و خام و سبزیجات تزئین می‌شود. مردم استان گیلان به جز فال حافظ در شب یلدا فال هندوانه هم می‌گیرند. آن‌ها هندوانه‌ای را به چهار قسمت طولی تقسیم کرده و درون آن‌ها را خالی می‌کنند و بعد از نیت کردن پوست‌های هندوانه را پشت سرشان می‌اندازند و با توجه به موقعیت قرار گرفتن رنگ سبز یا سفید پوست هندوانه، فالشان را به این شکل تفسیر می‌کنند:

- دو قاچ هندوانه سبز و دو قاچ سفید، نیت حد وسط
- سه قاچ هندوانه سبز و یک قاچ سفید، نیت خوب
- سه قاچ سفید و یک قاچ سبز، نیت بد
- هر چهار قاچ سبز ، نیت خیلی خوب
- چهار قاچ سفید ، نیت خیلی بد

«چیلله گجه سی» در آذربایجان غربی و شرقی

مردم استان آذربایجان غربی با رسیدن شب یلدا برای نوعروسان خود «چیلله لیک» یا  «چیلله پایی» آماده می‌کنند که شامل خوراکی‌های شب یلدا، سوغاتی‌ها و هدایای عروس است. در این استان خانواده‌هایی که دخترشان به تازگی عروسی کرده است چند روز مانده به یلدا، هدایا، تنقلات و نان محلی آماده می‌کنند و توسط برادر عروس به منزل او می‌فرستند. همچنین خانواده‌هایی که عروس نامزد دارند هم هدیه‌ای آماده کرده و چند روز مانده به یلدا، همراه با هدایای آماده شده به خانه‌ی پدر عروس می‌روند و از او اجازه می‌گیرند تا جشن شب یلدا، عروس به خانه‌ی داماد بیاید.

جشن خدر نبی یا قورتولوش بایرامی (عید نجات) یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌هایی است که با رسیدن شب یلدا در آذربایجان غربی برگزار می‌شود. در گذشته این مراسم به این شکل برگزار میشد که جوانان دم بخت روستاها «قووت» درست می‌کردند، آن‌ها از خانه‌ی روستائیان گندم، نخود، تخم هندوانه و ذرت جمع کرده و می‌پختند و سپس آن‌ها را همراه با نمک در هاون می‌کوبیدند. دختران دم بخت برای باز شدن بختشان، از حبوبات جمع شده، آش پخته و پخش می‌کردند و پسرها نیز از قووت تهیه شده به اندازه هفت ناخن روی زبان خود گذاشته و می‌خوابیدند و خواب‌هایی که دیده بودند توسط بزرگترها تعبیر می‌شد.

مردم آذربایجان شرقی نیز برای تازه عروس‌های خود «خونچا» تهیه کرده و می‌فرستند. خونچا با میوه‌های شب یلدا(به خصوص هندوانه)، آجیل، شیرینی و پارچه‌های حریر تزئین می‌شود. مردم  این استان اکثرا برای شام یلدا مرغ، برنج و آش شیر می‌پزند و تنقلاتی مانند قاورقا(گندم برشته با شاهدانه)، لبو، هویج، آجیل، حلوای گردو، میوه فصل، هندوانه، خربزه، کشمش، بادام و سنجد نیز در سفره یلدایی خود چیده و میل می‌کنند. همچنین در شهر تبریز « عاشیق‌ها » (آوازخوان‌ها و نوازندگان سیاری که در مراسم‌های مختلف ساز می‌نوازند و آواز می‌خوانند) فی البداهه شعر سروده و یا از قصه‌ها و افسانه‌های کهن مانند «کوراوغلو» و «قربانى و پرى» می‌خوانند و همزمان ساز می‌نوازند.

 

شب یلدا یا «امشو اول قاره» در استان لرستان

با فرا رسیدن شب یلدا جوانان و نوجوانان لرستانی به بام منازل رفته و هم صدا با هم «امشو اول قاره» (امشب شب یلدا است) می‌گویند. همچنین در برخی مناطق این استان، مراسم «چارشو دُر کنی» برگزار می‌شود که در آن جوانان و نوجوانان خود را به پشت بام همسایه‌ها می‌رسانند و یک شال، چادر یا گلونی به داخل حیاط آویزان می‌کنند و با خواندن «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحبخانه می‌خواهند سهم تنقلات شب یلدای آن‌ها را در شال آویزان شده بریزد. مردم این استان معمولا برای شب یلدا «گندم شادونه»(تهیه شده از گندم، کنجد و شاهدانه) درست می‌کنند و همراه با دیگر خوراکی‌ها، شیرینی‌های محلی، پسته، بادام و گردو نوش جان می‌کنند. غذای شب یلدای مردم لرستان معمولا گوسفند، بوقلمون، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است. قاشق‌زنی یکی دیگر از مراسم‌هایی است که در شب یلدا در استان لرستان برگزار می‌شود، طبق این رسم دیرینه، افراد سر و صورت خود را پوشانده و به درب منازل دیگران می‌روند و با زدن قاشق به یک ظرف، حضور خود را اعلام می‌کنند، صاحبخانه هم مقداری تنقلات و خوراکی در ظرف آن‌ها می‌ریزد.

قوم لک ساکن در استان لرستان و چند استان‌ دیگر، در شب یلدا آیین «آگر نوروژی» برگزار می‌کنند که در آن آتشی بزرگ افروخته و در اطراف آتش به پایکوبی و شادی می‌پردازند. در گذشته مردم این قوم در شب یلدا پنجره‌ی خانه‌هایشان را نیمه‌باز گذاشته و جلوی آن چراغ روشنایی قرار می‌دانند تا مسیر خِیربَراکَر( شخصیتی افسانه‌ای و روزی بخش شب چله در باور‌ مردم لک) برای ورود به منزلشان روشن باشد.

جشن یلدا و فال کلوک در شیراز

مردم شیراز در شب یلدا فال کلوک می‌گیرند که مخصوص بانوان است. برای گرفتن این فال یک کلوک(کوزه  دهان گشادی که در آن رب انار، روغن شیره یا ترشی می‌ریزند ) به مجلس آورده و هر خانم نشانه‌ای را داخل آن می‌اندازد سپس دختر بچه‌ای نشانه‌ها را از کلوک خارج کرده و به دیگران نشان می‌دهد و در همین حین، زنی هم ترانه محلی یا شعر حافظ می‌خواند و شنوندگان از روی شعر نتیجه‌ی نیتشان را متوجه می‌شوند. یکی از خوراکی‌های مخصوص شیرازی‌ها برای شب یلدا «آجیل شیرین» است که برای تهیه آن نخودچی، قصبک، کشمش، توت خشک، مویز، مغز بادام، انجیر، مغز گردو، خرک، شکر پنیر، برنجک و برگه هلو را با هم ترکیب می‌کنند.

متیل‌گویی در استان کهگیلویه و بویراحمد

مردم استان کهگیلویه و بویراحمد در شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و از بزرگترین شخص خانواده می‌خواهند که برایشان میتل بگوید. متیل داستان و افسانه‌ای است از گذشته تابحال به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل شده است. مردم این استان در طولانی‌ترین شب سال شیربرنج، دووا (آش دوغ)، آش کارده، شله بادام یا شله ماش درست می‌کنند و برای همسایه‌های فقیرشان غذا می‌برند.

خراسان و مراسم کف زنی در شب یلدا

مراسم کف زدن یکی از آیین‌های قدیمی خراسان است که در شب یلدا اجرا می‌شود. در این مراسم ابتدا ریشه گیاه چوبک ( در زبان محلی بیخ) در آب خیسانده شده و پس از چند بار جوشاندن درون ظرف سفالی بزرگی به نام «تغار» ریخته می‌شود، این ظرف در محیط سرد قرار داده می‌شود و مردان و جوانان به وسیله‌ی دسته چوب نازکی از درخت انار (دسته گز) مایع را آنقدر هم می‌زنند تا کف کند، در نهایت کف آماده شده را با شیره شکر مخلوط کرده و با مغز گردو و پسته تزئین می‌کنند و با آن از مهمانان پذیرایی می‌شود.

درجی سران و شال‌اندازی مردم طالقان در شب یلدا

مراسم «درجی سران» و «شال‌اندازی» مردم طالقان در شب یلدا، شبیه مراسم «چارشو دُر کنی» مردم لرستان است، در این مراسم جوانان و نوجوانان به پشت بام همسایه‌ها رفته و از سوراخ روی بام ( درجی) یک شالی پشمی که به آن کیسه‌ای‌ بسته شده است را به پایین می‌فرستند، صاحبخانه میوه و تنقلات شب یلدا را درون کیسه می‌ریزد و جوانان پس از بالا کشیدن شال، آن‌ها را بین خود تقسیم می‌کنند. انگشتر بازی، گدره بازی و خواندن اشعار محلی همراه با نی زدن از دیگر مراسم‌های رایج شب یلدا در طالقان است.

شب یلدا در کشورهای مختلف

از زمان ماقبل تاریخ تابحال انقلاب زمستانی و شروع زمستان که با طولانی‌تر شدن روزها و کوتاه‌تر شدن شب‌ها همراه بوده است در فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف، زمان مهمی محسوب شده و مردم آن را جشن می‌گرفتند. به اعتقاد نیاکانمان انقلاب زمستانی نمادی از تولد دوباره خورشید است که روشنایی و گرمای بیشتری را به زمین هدیه می‌کند. هنوز هم بعد از گذشت قرن‌ها، در شب آخر پاییز و روز اول زمستان در بسیاری از مناطق دنیا جشنی برپا می‌شود که ما در ایران آن را به نام «شب یلدا» می‌شناسیم. در ادامه به معرفی جشن‌هایی می‌پردازیم که در کشورهای مختلف همزمان با شب یلدا و شروع زمستان برگزار می‌شود.

«شب یلدا» جشنی برای گرامیداشت تولد دوباره خورشید است که برپایی آن از گذشته‌های دور تا به امروز، در ایران و سرزمین‌هایی که زمانی تحت تاثیر سنت و آداب و رسوم ایرانیان بوده‌ رواج داشته است. امروزه این جشن علاوه بر ایران در کشورهای دیگری از جمله تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، جنوب روسیه و شمال هند نیز با تفاوت‌ها و شباهت‌هایی برپا می‌گردد.

جشن یلدا در تاجیکستان

 با اینکه کشور تاجیکستان بیشتر از صد سال تحت سلطه‌ی شوروی بوده اما هنوز هم مردم این کشور رسم‌های کهنی که از دیرباز در کشورشان جریان داشته را فراموش نکرده‌اند و جشن شب یلدا را شبیه به ایرانیان برگزار می‌کنند. آن‌ها مانند مردم ایران شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و گندم بریان و شیرینی‌های خانگی که از قبل آماده کرده‌اند را در کنار میوه‌های یلدایی مانند انار و هندوانه و همچنین آجیل و تنقلات می‌چیندند و در طولانی‌ترین شب سال در کنار عزیزانشان نوش جان می‌کنند. آن‌ها اعتقاد دارند که هر فرد باید در این شب یک انار کامل بخورد زیرا انار شب یلدا شفابخش‌تر از هر زمان دیگریست.

تاجیک‌ها پوست هندوانه شب یلدا را روی سرشان می‌گذارند تا از سردرد در امان بمانند. شعرخوانی و طلب بخت و اقبال نیک از حافظ نیز کار دیگری است که آن‌ها در شب یلدا انجام می‌دهند. جشن یلدا در روستاهای تاجیکستان پررنگتر از شهرهای آن است و روستائیان معمولا در این شب جدار پنجره‌هایشان را با پوستین پر کرده و از سقف خانه‌ها نیز چرم آویزان می‌کنند و برای زیاد شدن برکت، در حیاط خانه گندم می‌ریزند.

جشن یلدا در افغانستان

 مردم افغانستان نیز مانند ایرانیان در شب یلدا معمولا در خانه‌ی بزرگترها دور هم جمع می‌شوند و سفره‌ای گسترده و در آن انار، هندوانه، آجیل و شیرینی می‌چینند و شب را تا سپیده به شادی می‌گذرانند.

جشن یلدا در پاکستان

 مردم ایالت گلگیت-بلتستان که در شمال پاکستان قرار دارد در شب یلدا جشنی به نام  «مه فنگ» برگزار می‌کنند. در برخی ایالت‌های دیگر غذای مخصوصی به نام «شکمچه بز» پخته می‌شود. مراسم حمام سنتی نیز رسمی است که در آن مردان و زنان به حمام زمستانی می‌روند. قوم کالاش ساکن در دره‌های رشته کوه‌های هندوکش پاکستان (نزدیک به مرز افغانستان) نیز در ماه دسامبر و به افتخار شروع زمستان جشنی به نام چاتارماس یا چاموس برگزار می‌کنند که این جشن با خوردن میوه‌های خشک، آتش بازی و رقص همراه است.

جشن یلدا در آذربایجان

 جشن یلدا در کشور آذربایجان بسیار پررنگ است و حتی مدتی این کشور به دنبال ثبت جشن شب یلدا به نام خود بود. مردم آذربایجان در این شب غذاهای خوشمز‌ه‌ای را مهیا کرده و در کنار میوه‌هایی مانند انار، هندوانه و همچنین آجیل می‌چینند و تا پاسی از شب، به خوردن و شادی مشغول می‌شوند، در پایان جشن یلدا نیز به دعای شکرانه‌ی بزرگ فامیل گوش می‌دهند. همچنین عاشیق‌ها (آوازخوان‌ها و نوازندگان سیاری که در مراسم‌های مختلف ساز می‌نوازند و آواز می‌خوانند) در شب یلدا از افسانه‌ها و قصه‌های قدیمی سخن می‌گویند و به نوازندگی و خوانندگی می‌پردازند.

جشن یلدا در روسیه

در بعضی از قسمت‌های روسیه که به ایران نزدیک‌تر است مردم در شب یلدا برخی حیوانات را قربانی می‌کنند و شیرینی‌های محلی می‌پزند. برخی از مردم نیز در این شب فال می‌گیرند تا از روزهای آینده‌ اطلاع پیدا کنند. در بعضی از مناطق هم خوردن نان، پنیر و عسل و دعا خواندن رسمی است که هر ساله برگزار می‌شود.

جشن رسیدن زمستان در کشورهای مختلف

 

جشن انقلاب زمستانی سرخپوستان هوپی در شمال آریزونا

سرخپوستان این منطقه با جشن سویال (soyal) به استقال زمستان می‌روند و این اتفاق را با تطهیر، رقص و هدیه دادن جشن می‌گیرند. آن‌ها به روح اجدادی خود که محافظ کوه است خوش آمد می‌گویند و چوب دستی‌های مقدسی را درست می‌کنند که در اغلب مناسک دیگر استفاده می‌شود.

جشن انقلاب زمستانی و شروع زمستان در پرو

 Inti Raymi نام مراسم سنتی و مذهبی مردم پرو است که در زمان اینکاها همزمان با انقلاب زمستانی در میدان اصلی شهر برگزار می‌شد و مردم با قربانی کردن حیوانات یا در بعضی مواقع کودکان این روز را جشن‌ می‌گرفتند. اولین روز سال نو اینکاها مصادف با زمانی بود که ساعات نور و روز دوباره شروع به طولانی شدن می‌کرد. اسپانیایی‌ها پس از ورود به پرو این جشن را ممنوع کردند، اما در قرن بیستم (با قربانی‌های ساختگی به جای قربانی‌های واقعی) این مراسم مجددا احیا شد و هنوز هم جشن گرفته می‌شود.

جشن شروع زمستان در روم باستان و ارتباط آن با جشن کریسمس

 جشن ساتورنالیا(Saturnalia) یا جشن ساتورن جشنواره‌ای در روم باستان بود که معمولا در 17 دسامبر و همزمان با انقلاب زمستانی به افتخار خدای کهن کشاورزی برگزار می‌شد. در این روز که با بازی، هدیه دادن و کاشت زمستانه همراه بود، تمام کارها تعطیل می‌شد و برای برقراری نظم هم چندان سخت گرفته نمی‌شد. همچنین بردگان و غلامان نیز در این روز آزاد بودند که هر کاری دوست دارند انجام دهند.  ابتدا این مراسم فقط در یک روز انجام می‌شد اما بعدها به مدت یک هفته ادامه پیدا کرد و امروزه نیز جشن کریسمس، تداوم همان جشن ساتورنالیا است که با تولد مسیح پیوند خورده است.

روز سنت لوسیا (St. Lucia’s Day) در اسکاندیناوی

روز سنت لوسیا جشنواره‌ای به افتخار نور و روشنایی است که همزمان با انقلاب زمستانی در مناطق مختلف اسکاندیناوری جشن گرفته می‌شود. اگرچه امروزه این جشن برای ادای احترام به سنت لوسیا(یک شهید مسیحی) انجام می‌شود و به جزئی جدا ناپذیر از سنت‌های کریسمس مردم سوئد، نروژ و فنلاند تبدیل شده اما با سنت‌های اولیه مردمان نورس، مانند روشن کردن آتش برای دفع ارواح در طولانی ترین شب سال، پیوند خورده است. دختران در این روز لباس‌های سفید با ارسی‌های قرمز می‌پوشند و به افتخار سنت لوسیا تاج گل‌هایی پر از شمع بر سر خود می‌بندند.

جشن آغاز زمستان در شرق آسیا

دونگ ژی، جشنواره مهمی در چین، کره و ژاپن است که هر ساله با رسیدن زمستان و طولانی‌تر شدن روزها و انرژی مثبت در جهان هستی، برگزار می‌شود. به نظر می‌رسد در ابتدا این جشن مرتبط با پایان برداشت محصول بوده و کارگران پس از اتمام سال زراعی از مزارع به خانه برمی‌گشتند و با جشن گرفتن از لحظاتی که کنار خانواده‌هایشان داشتند لذت می‌بردند. امروزه این جشن زمانی برای دور هم جمع شدن، پختن غذاهای خاص مثل «تانگ یوان» و شادی است. تانگ یوان کوفته‌ قلقلی‌هایی از برنج چسبناک است که در شربت شیرین یا سوپ آبکی خوش‌طعم قرار گرفته و سرو می‌شود.

لطفا به این مقاله امتیاز دهید: